برنامه‌ريزي صحيح در امر اوقات فراغت موجب شكوفايي و پرورش استعدادها و خلاقيت‌ها، تجديد قوا، بهره‌مندي از آرامش و بهداشت رواني، رشد عاطفي و هم چنين اصلاح رفتار و اصلاح شخصيت، رشد و بلوغ اجتماعي، رفع خستگي و كسالت، توسعه مهارت‌هاي شناختي و تقويت مهارت‌هاي حسي و حركتي در انسان خواهد شد.

 

گروه سبك زندگي جي پلاس؛ علي محمدي - كارشناس ارشد مديريت فرهنگي و مدرس دانشگاه:

بيش از يك ماه، از شيوع ويروس كرونا در كشور ما مي گذرد و هر چه كه پيش مي رويم، اين وضع، بيشتر و بيشتر سبك زندگي ما را تحت تأثير قرار مي دهد. يكي از مهم ترين آن تأثيرها؛ تجربه متفاوت خانه نشيني است كه نه تنها در كشور ما، بلكه در همه كشورهاي مبتلا،كم نيستند افرادي كه از سر احساس مسووليت اجتماعي، براي رعايت نكات پيشگيرانه نسبت به ابتلا و انتشار اين ويروس، به مجموعه خانه نشينان افزوده مي شوند.

اين تجربه خاص، آبستنِ فرصت ها و چالش هايي است كه در اين يادداشت، تلاش مي شود در مورد مديريت اوقات فراغت در خانه - به عنوان يكي از طلايي ترين فرصت ها- از منظر مديريت امور فرهنگي، نكاتي تقديم شود، به اميد آنكه رعايت آنها، در بهبود كيفيت اين دوره ويژه براي خواننده محترم، موثر واقع شود.

اوقات فراغت

فراغت در لغت به معني آسايش، استراحت، آسودگي و آرامش است و اوقات فراغت در اصطلاح، از نظر نويسنده؛ «مدت زماني است كه انسان بر اساس انگيزه، ميل و اراده خود و به دور از تعهدهاي رسمي، از آن براي كارهاي غيرانتفاعي (مالي) بهره مي برد»، از اين رو محيط زيست فرهنگي و اندوخته هاي فرهنگي افراد، در چگونگي مديريت اوقات فراغت، سهم بسزايي دارد، چراكه «فرهنگ» پديده اي است كه بر اراده ها، باورها و اختيارها استوار است و اين ويژگي ها، عيناً در چگونگي گذران اوقات فراغت وجود دارد؛ به همين خاطر برخي انديشمندان، اوقات فراغت را «آئينه فرهنگ جامعه» مي دانند، چرا كه در اوقات فراغت، افراد بر اساس ميل و اراده و باور خود دست به انجام فعاليت مي زنند؛ بنابراين پنهان ترين لايه هاي شخصيت فرهنگي جامعه را به نمايش مي گذارند.

اوقات فراغت به قدري اهميت دارد كه اميرالمؤمنين امام علي عليه‌السلام مي فرمايند: «چه سزاوار است كه انسان، ساعتي و لحظاتي براي خود داشته باشد كه هيچ بازدارنده‌اي او را از آن لحظه باز ندارد.» (ميزان الحكمه، ح 15867).

اوقات فراغت نه تنها مي تواند دربرگيرنده‌ي آموزش هاي غيررسمي باشد (بنا به نظر روان‌شناسان، آموزش‌هاي غير رسمي از شكل رسمي آن مؤثّرتر است)، بلكه نقش اوقات فراغت در تربيت و پرورش افراد و جامعه، تعيين كننده و ممتاز از ساير نقش هاي تربيتي و پرورشي است؛ به گفته كانت «آدمي در اوقات فراغت، بيش از ساير فرصت‌هاي زندگي‌اش مي‌آموزد.»

در اوقات فراغت است كه افراد بر اساس ميل و اراده و به دور از هر گونه اجباري، به تماشاي فيلم مي نشينند، كتاب مي خوانند، ورزش مي كنند، عبادات مستحبّي را بجا مي آورند، پارك مي روند، گردش مي كنند، از رسانه- ها استفاده مي كنند، معاشرت مي كنند  و ...؛ بنابراين بخاطر وجود رابطه‌ي معنادار و پيوند عميق ميان اوقات فراغت و زندگي فرهنگي جامعه، اوقات فراغت يكي از مهم‌ترين مؤلفه هاي سبك زندگي محسوب شده و مديريت آن انعكاسي از بينش، نگرش، انتخاب و برنامه‌ريزي است.

تحقيق‌هاي موجود نشان مي‌دهند برنامه‌ريزي صحيح در امر اوقات فراغت موجب شكوفايي و پرورش استعدادها و خلاقيت‌ها، تجديد قوا، بهره‌مندي از آرامش و بهداشت رواني، رشد عاطفي و هم چنين اصلاح رفتار و اصلاح شخصيت، رشد و بلوغ اجتماعي، رفع خستگي و كسالت، توسعه مهارت‌هاي شناختي و تقويت مهارت‌هاي حسي و حركتي در انسان خواهد شد.

مديريت اوقات فراغت در خانه، ويژه دوره كرونايي

اوقات فراغت متعلق به همه اقشار جامعه است و همانطور كه گفته شد؛ حيات فرهنگي افراد در چگونگي گذراندن اوقات فراغت نقش تعيين كننده دارد، اما مقدار و شكل آن با توجه به عوامل مختلف (از جمله سن، جنسيت، نقش، ميزان درآمد، محل اقامت، شغل، جايگاه اجتماعي، و...) متفاوت است.

آنچه مهم به نظر مي‌رسد، تكاپوي انسان براي برخورداري از اوقات فراغت -آن هم در اين دوران ويژه– و برنامه‌ريزي براي آن، بر اساس يك شناخت واقع گرايانه نسبت به خود، زندگي و پيرامون خويش و شرايط موجود است؛ چرا كه شناخت واقع‌گرايانه، موجب واقعي شدن انتظارات مي‌شود و در نتيجه، احساسات و رفتارهاي انسان واقعي مي‌شوند. آنچه نبايد از آن غافل شد اين است كه هر كس بايد اوقات فراغت داشته باشد!

لازم به نظر مي رسد كه اعضاي خانواده، زمان خود را به دو بخش كلي تقسيم كنند: بخش اول مربوط به كارهاي ضروري و بخش دوم را به كارهايي كه به اوقات فراغت مربوط مي شود -كه محل بحث اين يادداشت است - اختصاص دهند.

براي برنامه ريزي اوقات فراغت در خانه نيز پيشنهاد مي شود؛ اعضاي خانواده زمان اوقات فراغت را به دو بخش شامل: برنامه هاي فردي و برنامه هاي جمعي تقسيم كرده و براي هر كدام، گام هايي را بردارند اما، قبل از پرداختن به جزئيات گام هاي يادشده، اصول كلي كه ضرورت دارد تا براي برنامه ريزي مورد توجه قرار گيرد را مرور مي كنيم:

• اصول كلي

• خواست، اراده، ميل و سليقه افراد در انتخاب برنامه ها، مورد احترام قرار گيرد.
• برنامه ريزي بر اساس نقاط قوت اعضاء، امكانات موجود در خانه و درنظر گرفتن شرايط ساير اعضاي خانواده، صورت گيرد.
• مرزهاي اخلاقي در تعيين برنامه ها، پاس داشته شود.
• در ميان برنامه ها، به برنامه هايي كه به سلامت تن و روان و شادي اعضاء و  نيز به سرگرمي و گرماي خانواده كمك بيشتري مي كند و نيز برنامه هايي كه به رشد و توسعه افراد منجر مي شود، توجه بيشتري شود.
• رعايت مؤلفه هاي تعادل، خلاقيت و نوآوري در تهيه برنامه، مورد توجه قرار گيرد.

اما گام هاي مربوط به امور جزئي در برنامه ريزي اوقات فراغت در خانه:

• برنامه هاي فردي:

نخست: هر كدام از اعضاي خانواده، فهرستي از برنامه هاي مورد علاقه خود را تهيه كنيم. براي فرزندان كوچك تر اين برنامه به كمك يكي از اعضاي بزرگتر خانواده تهيه مي شود.

دوم: بسته به شرايط افراد، جدول برنامه هاي اوقات فراغت را به صورت روزانه يا هفتگي و يا ... ، همراه با زمان بندي آن، تهيه كنيم.

سوم: هر شب، در يك دورهمي خانواداگي، هر يك از اعضاء، گزارشي از اجراي برنامه هاي خود ارايه كند.

برخي از برنامه هاي انفرادي به قرار زير پيشنهاد مي شود:

ورزش، مطالعه ، شنيدن كتاب هاي صوتي، تماشاي فيلم، تعقيب اخبار، بازي هاي رايانه اي و غير رايانه اي، گفتگو و معاشرت با دوستان از طريق فن آوري هاي ارتباطي، تماشاي عكس هاي خاطره انگيز، گردشگري مجازي، نگارش روزنگار، شركت در برنامه هاي آموزشي مجازي، آشپزي و ...

• برنامه هاي جمعي:

نخست: هر يك از اعضاي خانواده، هر شب، مسووليت تهيه برنامه جمعي روز بعد را بپذيرد.

دوم:  همه اعضاي خانواده، فهرست برنامه هاي پيشنهادي خود را تهيه كنند.

سوم: هر شب، در يك دورهمي خانوادگي، برنامه هاي پيشنهادي اعلام شود و با رأي گيري، برنامه هاي جمعي روز بعد را مشخص كنند.

چهارم: مسوول برگزاري برنامه هاي جمعي در هر روز، زمينه ها، شرايط و امكانات لازم براي اجراي آن را تدارك مي كند.

برخي از برنامه هاي جمعي به قرار زير پيشنهاد مي شود:

ورزش، جمع خواني كتاب و مطالب، شنيدن كتاب هاي صوتي و گفتگو درباره آن، تماشاي فيلم و نقد آن، بازي هاي جمعي، تماشاي عكس هاي آلبوم خانوادگي، گردشگري مجازي، شركت گروهي در برنامه هاي آموزشي مجازي، آشپزي گروهي و ...

در انتها، نكاتي را در مورد بهره‌مندي از اوقات فراغت، از زبان بزرگان دين و انديشه تقديم مي شود:

سيّدالسّاجدين، حضرت امام زين العابدين عليه السّلام در نجواي عاشقانه ي خود با خداوند عالميان عرض مي كند: بارخدايا! تندرستي و صحّتي كه با عبادت گذرد و فراغتي كه با پاكدامني همراه باشد، روزيم فرما. ميزان الحكمه – حديث شماره 15865

حضرت امام باقر عليه السّلام مي فرمايند: چون فرصت دست دهد به سوي هدف خود بشتاب و هيچ فرصتي مانند روزهاي فراغت و تندرستي نيست . ميزان الحكمه – حديث شماره 15794

امام رضا عليه‌السلام: كوشش كنيد اوقات روز شما، چهار قسمت باشد: ساعاتي را براي عبادت و خلوت با خداوند، ساعاتي را براي تأمين رزق، ساعاتي را براي تعامل و ارتباط با دوستان و افراد مورد اعتماد، و ساعاتي را براي اوقات فراغت و تفريحات سالم.  بحارالانوار، جلد 7، صفحه  207

ارسطو: «ما نه تنها بايد قادر باشيم خوب كار كنيم بلكه بايد از اوقات فراغت نيز به نحو احسن بهره ببريم.»

آلبرت هربار: «ارزش انسان به اهميتي است كه براي وقت خود قائل است.»

 ساموئل جانسون: «بزرگ‌ترين فن زندگي، استفاده از فرصت‌هايي است كه بر مامي‌گذرد.»

مديريت اوقات فراغت در خانه؛ ويژه دوره كرونايي